Actueel: eerste kabinetsformatie van koning Willem-Alexander

Na maandenlang campagnevoeren, gespeelde verontwaardiging en een dagje stemmen is het nu tijd voor de volgende stap: de formatie van een nieuw kabinet.

Voor Willem-Alexander is deze kabinetsformatie de eerste waar hij als staatshoofd mee te maken krijgt. Hij speelt er echter geen rol van betekenis in. Alleen als de nieuw gekozen Tweede Kamer er niet uitkomt, zal zij een beroep kunnen doen op de koning. Voor de hand ligt dat niet. Het zou een bewijs van (democratisch) onvermogen zijn. 

2003: rommeltje

“Vroeger speelde de koning (m/v) een belangrijke rol bij de formatie van een nieuw kabinet,” zegt Piet van Asseldonk, redacteur Koninklijk Huis van de NOS. “In de nadagen van koningin Beatrix is daar echter een streep doorgehaald. Het huidige kabinet, dat inmiddels al demissionair is, is nog beëdigd door koningin Beatrix; drie maanden voor zij haar aftreden aankondigde.”

2007: sack the stylist

Maar bij de formatie van het kabinet-Rutte II stond de vorstin – voor het eerst en tot haar diepe verontwaardiging – buitenspel. Daarvoor speelde het staatshoofd wel een belangrijke rol bij de kabinetsformatie. Beatrix raadpleegde haar adviseurs. Inventariseerde via een biechtstoelprocedure de wensen van de politieke partijen met betrekking tot een te vormen kabinet. En benoemde op grond van de binnengekomen adviezen een (in)formateur als een soort onafhankelijke bemiddelaar.

2010: goed gesprek

Dat rook behoorlijk naar de inmiddels verfoeide achterkamertjespolitiek. Bovendien vond de Tweede Kamer het niet meer van deze tijd dat zo’n belangrijk democratisch proces werd beïnvloed door iemand die puur op haar afkomst staatshoofd was geworden. Daarom ging er een streep door het piepkleine beetje macht dat de koningin destijds had.  

2012: zoek de verschillen

“Op initiatief van D66 en tot ongenoegen van de VVD en de christelijke partijen had de Tweede Kamer eind maart 2012 namelijk haar Reglement van Orde veranderd,” zegt Van Asseldonk. “Daardoor kreeg de Kamer, en niet langer het staatshoofd, het voortouw in het (in)formatieproces. Deze koerswijziging sloot aan bij het ontstane gevoel dat de invloed van de koning op zo’n belangrijk moment van het politieke leven te weinig transparant en dus onvoldoende democratisch was.”

De eerste ervaring met een kabinetsformatie zonder koning pakte goed uit. Na een ultrakorte formatie van 47 dagen, met hoofdrollen voor VVD-leider Mark Rutte en PvdA-leider Diederik Samsom, stond er op 5 november 2012 een nieuw kabinet op het bordes van Paleis Huis ten Bosch. Het was kort daarvoor door koningin Beatrix live op tv beëdigd en ook dát was nieuw.

Buitenspel…

Het betekent dat Willem-Alexander aanzienlijk minder over ‘zijn’ kabinetten te zeggen heeft als zijn voorgangers Juliana (hier op de achtergrond) en Beatrix. Tijdens het interview voor zijn inhuldiging zei hij geen moeite te hebben met een ceremonieel koningschap, waarbij de koning geen deel uit maakt van de regering. “Als het wetgevingsproces democratisch en volgen de regels van de Grondwet gaat, accepteer ik alles.” Zelfs lintjes knippen kan heel inhoudelijk zijn, benadrukte hij. “Door je keuzes geef je aan wat je belangrijk vindt.”

Vrede met aanpak 

Willem-Alexander lijkt er nu vrede mee te hebben dat het staatshoofd niet meer wordt geraadpleegd tijdens kabinetsformaties. “Het belangrijkste is dat uiteindelijk de koning een staatsrechtelijke rol heeft bij de beëdiging en het benoemen van de ministers,” zei hij. Voordeel van de nieuwe aanpak is dat niemand meer twijfels kan hebben over de politieke voorkeuren van het staatshoofd (Willem-Alexander moet boven de partijen staan). Wél heeft de koning als lid van de regering het recht op de hoogte gehouden te worden van de gang van zaken bij de kabinetsformatie. Het is niet veel, maar toch nog iets.

Lees ook: 

• Zien: koning Willem-Alexander op pad met de prinsessen
• Vincent (19) maakt selfie met Willem-Alexander en Máxima
• Grappig: zooi op de achterbank van de Oranjes 

Openingsbeeld © ANP, bron NOS